Bàn Cờ Lớn – Zbigniew Brzezinski

“… a man’s reach should exceed his grasp, or what’s a heaven for?”(tr75).

Trong cuốn sách “Bàn cờ lớn”, tác giả Zbigniew Brzezinski cho rằng, cục diện thế giới này giống như một bàn cờ lớn, có những tay chơi với tham vọng bá chủ toàn cầu. Lục địa Á-Âu (Eurasia) chính là chiến trường quyết định sự thành bại của kẻ muốn xưng hùng xưng bá. Và vùng đất mà họ thi triển những nước cờ chiến lược nhất gọi là các trung tâm địa chính trị như Anh, Ukraine, Azebaijan, Thổ Nhĩ Kỳ, Indonexia, Nhật Bản, Bán đảo Triều Tiên v/v. “Một thế lực thống trị lục địa Á-Âu sẽ kiểm soát hai trong số ba khu vực tiên tiến nhất và có năng suất kinh tế cao nhất thế giới. Nhìn lướt qua bản đồ, ta dễ thấy rằng việc kiểm soát được lục địa này gần như sẽ tự động kéo theo sự phụ thuộc sau đó của châu Phi, đưa vùng ngoại biên địa chính trị thuộc Tây Bán cầu và châu Đại Dương nhập vào lục địa trung tâm thế giới. Khoảng 75% cư dân thế giới sống ở lục địa Á-Âu và hầu hết tài sản cùng tài nguyên của thế giới cũng nằm ở đó, cả ở các doanh nghiệp và tài nguyên dưới lòng đất.” (tr61).

Từ xa xưa, lịch sử loài người đã xuất hiện rất nhiều đế quốc ngoi lên làm bá chủ rồi lại sụp đổ, không có đế chế nào tồn tại vĩnh viễn, đó là quy luật. Và ngày nay, nước Mỹ đang kiêu hãnh đứng trên đỉnh quyền lực đó, một đế chế đến từ bên ngoài lục địa Á-Âu. Nhưng bên cạnh đó, những tay chơi đang có ý đồ lật đổ nước Mỹ là những dân tộc từng có những trang sử khét lẹt như Nga, Trung, Ấn, Pháp, Đức.

Nhưng do đâu mà Chú Sam lại là bá chủ chứ không phải là Gấu Nga, Rồng Hoa, Hổ Ấn? Câu trả lời là: Trước tiên ở sức mạnh quân sự vượt trội và nền kinh tế đứng đầu thế giới. Đồng Dollar Mỹ được giao dịch khắp địa cầu, còn các căn cứ quân sự được bố trí ở tất cả các điểm nóng trên thế giới với quy mô hơn 300.000 quân ở nước ngoài cùng vũ khí tối tân. Chưa hết, người Mỹ còn có “Sức sống về chính trị, linh hoạt trong lý luận, sự năng động về kinh tế và sức hút về mặt văn hóa cũng là những thành tố quyết định” (tr27). Có nghĩa là về chính trị nội bộ của Mỹ cho phép sự đa dạng về tư tưởng, cạnh tranh và tạo điều kiện thuận lợi cho những người có sức sáng tạo. Đồng minh của Mỹ cùng tìm đến nhau qua “giá trị chung” thay vì ràng buộc nhau bởi những khuôn khổ lý luận, hệ tư tưởng cứng nhắc, thậm chí là ý chí cùng nhau tiến lên … Thiên đàng XHCN. Buôn bán với người Mỹ thì cởi mở. Và đặc biệt văn hóa Mỹ hấp dẫn các dân tộc khác đến mức khó cưỡng lại. Bởi thế Chú Sam có thể vẫy gọi nhân tài từ khắp nơi trên thế giới và đồng hóa họ bằng văn hóa Mỹ.

Theo truyền thống, tham vọng mở rộng lãnh thổ là động lực chính cho những cuộc chinh phạt và đánh dấu con đường ngoi lên xưng hùng xưng bá. Nhưng ngày nay có những yếu tố khác cũng quyết định đến sức mạnh quốc gia trong đó có kinh tế và công nghệ, nhưng yếu tố địa chính trị thì luôn quan trọng không thể bàn cãi. Những trung tâm chính trị nóng bỏng của thế giới, nơi mà những tay chơi hoặc là đặt “đồ chơi nóng” hoặc là “va chạm nhau” nhiều nhất là Anh, Nhật, Indonesia, Ukraine, Azerbaijan, Bán đảo Triều Tiên, Thổ Nhĩ Kỳ, Iran.

Nước Mỹ chi phối thế giới bằng cách nào? Họ cố gắng áp đặt một luật chơi chung phủ lên mọi mặt cuộc sống trong đó Mỹ dẫn dắt. Mỹ có đủ các quân cờ về kinh tế, chính trị, quân sự, văn hóa và công nghệ để chơi sát ván với bất kỳ đối thủ nào. Về kinh tế, Mỹ là ông bầu của WTO, IMF, World Bank và sức mạnh đồng Dollar. Về quân sự, Mỹ cũng là trùm của NATO, AUKUS, QUAD, UKUSA và một loạt các liên minh song phương quan trọng với Nhật, Hàn, Đài Loan, Isarel…. Về Chính trị Mỹ chi phối những tổ chức như APEC, G20, G7 và đặc biệt là chi phối Liên hiệp quốc.

Tuy vậy, Mỹ vẫn có những mối lo trước những nguy cơ và đe dọa có thực. Một Châu Âu thống nhất là con dao hai lưỡi, EU có thể mạnh lên nhưng không được phản lại Mỹ. Nước Nga cần phải Âu hóa, xích lại gần Phương Tây nhưng lại không được trở thành thành viên có quyền ra quyết định ở lục địa già, điều đó nguy hiểm khôn lường y như thời Liên Xô, tốt nhất là NATO vẫn cứ phải mon men lại gần để luôn canh chừng con gấu hung hãn đó, nếu Nga tái chiếm lại Ukraine thì nó hoàn toàn có thể trở lại sức mạnh như một bá chủ thực sự. Sự trỗi dậy của Trung Quốc phải đi cùng với xu hướng dân chủ hóa xã hội và mang trách nhiệm quốc tế nhiều hơn. Phải tìm mọi cách để Đài Loan đứng vững, nếu Trung Quốc đánh chiếm được nó sẽ mở toang cánh cửa để hải quân Trung Quốc có thể tung hoành trên các đại dương. Và khi đó Đại Hán về sau sẽ khó lòng yên phận dưới trật tự do Mỹ sắp đặt. Nguy cơ xung đột Nga-Trung tuy vẫn còn và có lợi cho Mỹ, nhưng nếu tình huống ngược lại là hình thành một liên minh Nga-Trung-Iran xảy ra thì đó thực sự là mối đe dọa. Nhân tố Ấn Độ lại tuyền đi nước đôi, cho dù bị kìm kẹp và luôn bị đe dọa bởi liên minh Trung Quốc-Pakistan, có lúc Ấn Độ muốn tìm đến Mỹ để tạo thế cân bằng nhưng người Ấn không hẳn là thật lòng với Mỹ. Sau chiến tranh lạnh và đặc biệt là các cuộc chiến chống khủng bố, nội bộ nước Mỹ cũng bắt đầu hoài nghi rằng “tại sao mình lại phải làm cảnh sát thế giới chứ?”.

Một cuốn sách hay nhưng chưa đủ, không chỉ có Zbigniew Brzezinski, vấn đề địa chính trị được phân tích bởi những học giả, các nhà chính trị nổi tiếng khác và chúng ta phải tỉnh táo để gạn lọc những tri thức và lời khuyên, nhất là đặt trong một sự tổng hợp tri thức từ nhiều lĩnh vực. Như Samuel Hungtinton thì cho rằng những xung đột của loài người là sự va chạm giữa các nền văn minh, và những nơi giao nhau giữa các nền văn minh chính là nơi dễ bùng phát các chiến tranh ủy nhiệm hoặc châm ngòi cho đại chiến. Việt Nam nằm ở vị trí như vậy. Còn với Tim Marshall, chia rẽ lớn nhất của các dân tộc và là nguồn gốc của các xung đột chính là chia rẽ trong tâm trí. Với Robert Kaplan, không có lời nguyền nào của địa lý là không thể hóa giải.

Đọc và tham khảo Tim Marshall, Henry Kissinger, Paul Kennedy, Robert Kaplan, Lý Quang Diệu, Hanford Mackinder, Nicolas Spykman và rất nhiều những tác gia khác, bạn sẽ nhận ra sự hưng thịnh của mỗi đế quốc có tính giai đoạn và nền tảng sức mạnh trước tiên là ở phẩm chất của dân tộc và đội ngũ lãnh đạo. Không một đế quốc nào có thể “sắp đặt” hay gieo định mệnh cho một dân tộc đoàn kết và kiên cường cả.

– Lê Hùng Cường

Từ trước đến giờ, tôi chỉ biết đến thuật ngữ chính trị “Bàn cờ lớn” do Huân tước Rediard Kipling, nhà văn và là nhà tình báo Anh, đưa ra lần đầu tiên trong thế kỷ XIX, khi bàn về sự đối đầu chiến lược giữa đế quốc Anh và Nga hoàng ở Trung Đông. Lúc này Hoa Kỳ vẫn là nước chưa có vị thế gì.

Tuy nhiên, mãi gần đây tôi mới biết thuật ngữ này còn được nhà nghiên cứu chính trị Mỹ, cựu Cố vấn an ninh quốc gia Zbigniew Brzezinski dưới thời Tổng thống Mỹ Jimmy Cater sử dụng lại trong cuốn sách nổi tiếng mang tựa đề “Bàn cờ lớn”. Lịch sử chính trị và quân sự thế giới chính là lịch sử của khu vực Á – Âu. Thế nên sẽ không bất ngờ khi Brzezinski vẽ Á-Âu thành một bàn cờ lớn.

“Bàn cờ lớn” cho người đọc một định nghĩa mới về Bá quyền là gì?, hành trình của Hoa Kỳ vươn tới vị thế này. Lịch sử chính trị và quân sự thế giới chính là lịch sử của khu vực Á – Âu. Thế nên sẽ không bất ngờ khi Brzezinski vẽ Á-Âu thành một bàn cờ lớn; từ đó chỉ ra những hành động ngoại giao và các chính sách liên quan của Hoa Kỳ cần được hoạch định và thực thi khôn khéo nhưng cứng rắn ra làm sao để lôi kéo đồng minh, giữ vững mối quan hệ liên minh với các đối tác chiến lược thân thiết ở Châu Âu và Thái Bình Dương, cẩn trọng trước các đối thủ tiềm năng đang nổi dậy và kiểm soát những không gian trung tâm vốn hay thay đổi về quan điểm chính trị. Tất cả nhằm khẳng định và duy trì vị thế của Hoa Kỳ (siêu cường toàn cầu đầu tiên và duy nhất nằm ngoài khu vực Đảo Trung tâm). Tuy nhiên, Brzezinski phớt qua vai trò các khu vực ngoại vi như Trung đông, Nam Á, Đông Nam Á…Có lẻ những khu vực này không đáng lo ngại?

Bàn cờ lớn là nơi người chơi cờ cũng là quân cờ mà quân tốt có thể hóa Hậu khi đạt đến hàng thứ 8.Và người chơi cờ vua lâu năm như tôi hiểu điều này. Vì thế mà không ai chiếm ưu thế hoàn toàn và thực tiễn minh chứng cho việc này. Sau khi “Bàn cờ lớn’ ra đời, vai trò của các khu vực Trung đông, Nam Á, Đông Nam Á ngày trở nên quan trọng hơn trong chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ.

Cuốn sách này rất quan trọng cho các bạn mơ ước trở thành sỹ quan hay nhân viên ngoại giao hoặc các bạn đang nghiên cứu lịch sử thế giới. Mình không làm sỹ quan hay nhân viên ngoại giao nhưng vẫn hay tìm hiểu về chính trị thế giới để xem nước mình đang ở đâu trong Bàn cờ này. Để xem có ngày nào đó nước ta cũng sẽ là nhưng quân bài chủ lực chứ không phải là những quân tốt nhỏ bé!

– Thuong Diep